PÓŹNOGOTYCKA PLASTYKA ZŁOTNICZA W PRUSACH KRÓLEWSKICH

45

Otto von Falkę30 uznał oba relikwiarze elbląskie za importy z północno-zachodnich Nie-
miec, łącząc je z osobą lubeckiego rzeźbiarza Bernta Notkę. U podstaw tego stwierdzenia z jed-
nej strony leżała nieznajomość sztuki gotyckiej w Prusach Królewskich, ale z drugiej — kiero-
wało nim przeświadczenie, że tak wybitne dzieła złotnicze nie mogły powstać w odległej pro-
wincji, która w końcu XV w. należała do państwa polskiego31. Za tezą Falkego opowiedzieli
się: Walter Paatz32, E. Suadicani33, Reiner Riickert34, Johann Michael Fritz35. Następnie były
one przypisywane nadreńskim warsztatom złotniczym przez Antona Feulnera i Theodora Mulle-
ra 36. Paul Pieper37 uznał starszy relikwiarz z Elbląga za dzieło westfalskiego miedziorytnika
Israhela van Meckenem, a młodszy za dzieło wspomnianego lubeckiego rzeźbiarza Bernta Not-
kę. Z kolei Heinrich Kohlhaussen38 sądził, że oba pochodzą z warsztatów złotniczych, dzia-
łających w dolnych, zachodnich Niemczech.

Argumentacje, przytaczane dla uzasadnienia hipotez łączących relikwiarze elbląskie z poszcze-
gólnymi artystami i prowincjami niemieckimi, miały bardzo różną wartość dowodową. Najobszer-
niejsze analizy obu relikwiarzy wyszły spod pióra W. Paatza, P. Piepera i R. Ruckerta. Wy-
powiedzi pozostałych autorów są pozbawione dokładniejszej argumentacji i ograniczają się do
przypisania relikwiarzy lubeckim, nadreńskim lub westfalskim warsztatom złotniczym.

Rozumowanie Paatza było przeprowadzone drogą wskazaną już w artykule Falkego. Punktem
wyjścia dla tej hipotezy był trzeci relikwiarz w kształcie postaci św. Jerzego, ufundowany
w 1507 r. do kaplicy Bractwa Czarnogłowych przy kościele Św. Piotra w Rydze39. Relikwiarz
ten jest sygnowany puncą miejską Lubeki i puncą mistrzowską w kształcie promienistego okrę-
gu. Ów znak mistrzowski połączono z nazwiskiem Bernta Heydemanna, złotnika, z którym ryskie
Bractwo zawarło kontrakt na wykonanie relikwiarza Św. Jerzego40. Paatz uważa, że Heydemann
był tylko wykonawcą relikwiarza, natomiast autorem drewnianego modelu dla figury ryskiej był
lubecki rzeźbiarz Henning von Heide, uczeń Bernta Notkę.

Z kolei stwierdzenie to stało się dla Paatza punktem wyjścia do przeprowadzenia kolejnej
szczegółowej analizy, mającej na celu udowodnienie, że sam Bernt Notkę był twórcą drewnia-
nych modeli dla obu relikwiarzy elbląskich. Relikwiarze miały być wykonane według tych modeli
w lubeckich warsztatach złotniczych. Rozumowanie Paatza można sprowadzić do prostego twier-
dzenia: ponieważ relikwiarz ryski jest dziełem rzeźbiarzy i złotników lubeckich, to wcześniejsze
o ćwierć wieku relikwiarze elbląskie musiały być również wykonane w Lubece. Jest to rozumo-
wanie z gruntu fałszywe.

Po pierwsze — w przeciwieństwie do Pomorza Gdańskiego. Ziemi Chełmińskiej i Warmii, pół-

30 O. von Falkę, Die zwei Georgs-Statuetten aus Elbing, ,.Panthéon". III, 1929. s. 263 nn.

31 Było to przekonanie nie tylko Falkego, ale i Paatza oraz innych niemieckich historyków sztuki tego czasu. Na
przykład Drost określa ten region mianem „Kolonisationsgebiet"; por. W. Drost, Danziger Malerei vom Mittelalter
bis zum Ende des Barock. Ein Beitrag zur Begriłndung der Strukturforschung in der Kunstgeschichte, Berlin 1938, s. 2-13.

32 W. Paatz, Bernt Notkę und sein Kreis, Berlin 1939, s. 99 nn.. nr kat. 6 i 16.

33 E. Suadicani, Das Dołchbesteck des Lubecker St. Annen-Muséums, „Panthenon", XVI, 1936, s. 14.

34 R. Riickert, Muséum fur Kunst und Gewerbe, Erwerbungen 1950-1959. Europdische Abteilung, Limousiner Kup fer arbę iten
des 13. Jahrhunderts, Goldschmiedearbeiten, „Jahrbuch der Hamburger Kunstsammlungen". V, 1960, s. 154-163.

35 Fritz, op. cit.. s. 165. Ostatnio Fritz uważa, że trudno jest starszy relikwiarz elbląski jednoznacznie przypisać
jakiemuś określonemu środowisku artystycznemu, chociaż liczne cechy stylowe wskazują, że mógłby on być importem
z Nadrenii lub z Niderlandów. Sądzi też, że nie jest możliwe do udowodnienia, by młodszy relikwiarz św. Jerzego
był dziełem złotników lubeckich, a autorstwo Notkego uważa za wysoce nieprawdopodobne; por. J. M. Fritz, Gold-
schmiedekunst der Gotik in Mitteleuropa, Miinchen 1982, s. 311, nr kat. 900 i 901.

36 A. Feulner, T. Muller, Geschichte der deutschen Plastik, Miinchen 1953, s. 426.

37 P. Pieper, Die silbernen St. Georgsfiguren aus Elbing, [w:] Festschrift fur Erich Meyer, Hamburg 1959, s. 93-105.

38 H. Kohlhaussen, Geschichte des deutschen Kunsthandtverks. Miinchen 1955, s. 253.

39 Relikwiarz Św. Jerzego ufundowano ze składek 57 członków Bractwa Czarnogłowych w Rydze na wniosek Bernta
Kondycka. Waży on 6575 g, jego wysokość wynosi 75,5 cm. Do 1945 r. był własnością ryskiego Bractwa, obecnie
należy do Carl-Schirren-Gesellschaft w Liineburgu; por. G. Schiedlausky, [w:] Aus dem Danziger Paramentenschatz
und dem Schatz der Schwarzhàupter zu Riga, Niirnberg 1958. s. 1, il. 24.

40 Por. J. Warncke. Die Edelschmiedekunst m Liibeck und ihre Meister, Liibeck 1927. nr kat. 215. il. 19. oraz
M. Rosenberg, Der Goldschmiede Merkzeichen, Frankfurt am Main 1922, nr 3162 i 3140. Poza ryskim kontraktem
nie mamy żadnych innych wiadomości o Berncie Heydemannie.